راه های مقابله با سرمازدگی

حفاظت گیاهان از سرما زدگی عمدتاً به دو بخش تقسیم می شوند:

1-    روشهای حفاظت فعال (Active) یا کوتاه مدت

2-    روشهای حفاظت غیر فعال (Passive) یا بلند مدت

روشهای حفاظت فعال یا کوتاه مدت

حفاظت به وسیله ی بخاری:  حفاظت به وسیله ی بخاری متداول ترین و قدیمی ترن روشی است که در باغهای میوه مورد استفاده قرار می گیرد. اساس آن تأمین انرژی حرارتی بوسیله ی سوخت فسیلی در طول یک شب سرد می باشد. به علت پایین بودن راندمان حرارتی بخاری ها، مقدار زیادی از تشعشع حرارتی بدون اینکه حتی به درختان برسد در فضا از بین می رود. گرچه هوای گرم شده بدلیل سبک تر بودن به طرف بالا صعود می کند ولی حرارتی که به بالا ازسطح محوطه گیاه      می رود حرارت از دست رفته محسوب می شود. حرارت از بخاری به درخت از طریق تشعشع و جابجایی هوا انجام می شود. تشعشع حرارتی به وسیله ی اندام های نبات که مستقیماً در میدان عمل بخاریها قرار دارند جذب می شوند. تأثیرتشعشع حرارتی به نسبت معکوس مربع فاصله کم می شود. بنابراین بهتر خواهد بود که تعداد زیادی بخاری با شعله ی کم بسوزد تا اینکه از تعداد کمی با شعله ی قوی تر استفاده گردد. حرارت به وسیله ی هوای گرم شده به برگها و شکوفه ها منتقل می شود.

تجربه نشان داده است که گذاردن یک بخاری اضافی برای هر درخت در ردیف های مرزی و حاشیه باغ بهترین نتیجه را داده است، زیرا همانطور که هوای گرم صعود می کند هوای سرد از اطراف بداخل باغ مکیده می شود. بدین ترتیب گرم کردن هوایی که از اطراف وارد باغ می شود راندمان مبارزه با سرما را بالا می برد. ثابت نگه داشتن هوا در یک درجه ی معین از طریق گرم کردن خیلی آسانتر از بالا بردن درجه حرارت می باشد. بنابراین نباید بخاریها را هنگام وقوع درجات حرارت بحرانی روشن نمود. بلکه این عمل باید قبل از رسیدن به این درجه حرارت انجام گیرد. خصوصیات استفاده از بخاریها عبارتند از: بالا بودن هزینه سوخت ،کارآیی بیشتر در باغهای میوه نسبت به مزارع ، حداکثر کارآیی در شرایط وارونگی دمایی، مزیت تعداد زیاد بخاریهای کوچک بر تعداد اندک بخاریهای بزرگ. در باغ های بزرگ و مکانیزه عمل روشن نمودن بخاریهای باغی به وسیله ی شعله افکنی که دنبال تراکتور بسته شده روشن می شود.

حفاظت به وسیله ی ماشین های مولد باد: ماشین های مولد باد موتور هایی هستند که دارای پروانه قوی ایجاد باد بوده و معمولاً روی پایه های بلند تر از ارتفاع درختان کار گذاشته می شود. موتور این ماشین ها ممکن است با نیروی الکتریکی یا با موتورهای بنزینی یا دیزلی کار کنند. اساس حفاظت از سرما بوسیله ی مولد باد مخلوط کردن هوای گرمتر قسمت فوقانی لایه انورسیون با هوای سرد تر درون ارتفاع محوطه ی گیاه است. استفاده از مولد باد بیشتر در مواقعی مؤثر و مفید خواهد بود که وارونگی هوا وجود داشته باشد و معنی داری بین لایه های بالایی با سطوح زیرین و هم سطح خاک داشته باشند. استفاده از ماشین های مولد باد بعد از یک شب یخبندان و سرما بخصوص بعد از طلوع آفتاب به کاهش خسارت سرما زدگی کمک نموده و تا حدی جبران عدم انجام عملیات حفاظتی شب قبل را خواهد نمود. علاوه بر این باعث می شود که صعود درجه حرارت در روز به آرامی انجام و اگر قسمتهایی از نبات که یخ زده اند به آرامی آب شده و خسارت سرمازدگی کاهش یابد.

حفاظت به وسیله ی ترکیبی از ماشین های مولد باد و بخاری ها: ماشین مولد باد و و بخاری های مولد انرژی حرارتی تؤاماً نتایج مطلوبی را در حفاظت درختان باغ از سرما زدگی ایجاد می کند. زیرا بخاری های باغ باعث گرم شدن سریع هوا و صعود آن به طبقات بالا می شوند. نتیجه اینکه گرم شدن هوا به طبقه ی بالای سطح محوطه ی گیاه محدود خواهد شد که ماشین مولد باد در ارتفاع معینی با منحرف کردن هوای گرم صعود ی به سمت سطح باغ اثر مطلوب خود را بجا خواهد گذاشت. زمانی که این دو روش ترکیب می شوند نیاز به وجود بخاری در هکتار به نصف کاهش پیدا می کند.

حفاظت به وسیله ی غرقاب کردن: حفاظت به وسیله ی غرقاب کردن از قدیمی ترین روش های حفاظتی در مقابل سرما است. این عمل شامل غرق آب کردن کلیه اراضی مزرعه یا باغات می باشد، آبی که برای غرقاب کردن مصرف می شود معمولاً درجه حرارت بالاتری نسبت به سطح سرد زمین مزرعه و باغ داشته و بدینوسیله از نزول زیاد درجه حرارت زمین جلوگیری می نماید و بازده تشعشع سطحی را در حد بالاتری نگه می دارد. اگر آب از چاه بجای منابع آبهای سطحی استفاده شود از لحاظ حفاظتی بیشتر مؤثر خواهد بود.

حفاظت بوسیله ی آبیاری بارانی: این روش در مورد گیاهان یکساله و گیاهاندائم مانند درختان نیز مورداستفاده قرارمی گیرند. آبیاری با نصب آب پاش دربالا یا پایین تاج پوش گیاهی استفاده می شود. آب پاش تاج پوش گیاهی را با رهاکردن آب با گرمای نهان آب، زمانی آب از مایع به یخ تبدیل     می شود مقداری گرما تولید می کند. در طول یخ زدن گرمای نهان آزاد شده و گرمای از دست رفته پوشش گیاهی و محیط را جبران می کند. در این حالت هر گرم آب در حال یخ زدن 80 کالری گرما آزاد می نماید که باعث حفاظت نبات از سرما می شود. در این نوع آبیاری باید آب کافی برای یک پوشش خوب در دسترس باشد. در شرایط آب و هوای جنوب کشور که تبخیر زیاد است میزان مصرف آب برای این منظور خیلی زیاد باید در نظر گرفته شود و اگر آب کافی در دسترس نباشد باغ با صدمه شدید روبرو خواهد شد.

حفاظت به وسیله ی سوخت های جامد: این سوخت ها تهیه شده از کک های نفتی یا موم های نفتی هستند که بعضی از آنها به صورت آجر بسته بندی شده در بازار موجود می باشند. برخی دیگر از این نوع سوخت ها را داخل سطل ها و یاظروف آهنی جای داده و قابل پر شدن مجدد هستند. این نوع سوخت ها بیشتر در گرم کردن باغات هلوو مرکبات و سیب کاربرد دارد، به طوریکه آنها را مستقیماً زیر درخت قرار می دهند. مزیت این نوع سوختها نسبت به بخاریهای باغی این است این سوختها بطئی سوخته و هوای گرم شده زیر درخت را به بالا متصاعدمی نماید، و این هوا در حال صعود توسط شاخ و برگ و شکوفه های درخت شکسته و پخش شده و در تعدیل هوای داخل حجم درخت مؤثر می باشد.  همچنین این نوع سوخت ها نیازی به سوخت گیری مجدد و یا تعمیر ندارند. تنها عیب این نوع سوخت ها این است که اغلب غالب ها را پس از روشن کردن نمی توان خاموش کرده ویا میزان حرارت آن را تنظیم نمود.

حفاظت به وسیله ی سوخت های دیگر: می توان مصرف سوخت هایی مانند: چوب، ذغال سنگ، خاک ذغال، لاستیک های مستعمل، کاه، کود حیوانی و بوته های خشک در ایران را نام برد. بزرگ ترین مشکل این سوختها این است که درجه ی سوختن آنها را نمی توان تنظیم کرد و همچنین دود زیادی را تولید می کنند.

حفاظت به وسیله ی پوشش: در این روش از شاخ و برگ درختان برای پوشش درختچه ها و نهال های جوان در مدت زمانی که احتمال سرما زدگی وجود داشته باشد استفاده می کنند. حفاظت نباتات بخصوص گیاهان زینتی به وسیله ی پلاستیک نیز در منازل نوعی از این حفاظت است.

حفاظت به وسیله ی کف های بادوام: این روش تقریباً جدید می باشد. کف ها محلول هیدرو لیز شده پروتئینی می باشند که از سر لوله های مخصوص تحت فشار پاشیده می شوند. پروتئین ها نه فقط اثر سوئی روی نباتات ندارد بلکه دارای اثرات تقویت کننده مختصر نیز می باشد. مزیت این روش نسبت به بخاری ها این است که به تعداد کمتری کارگر نیازمند بوده و ارزانتر تمام می شود.

حفاظت به وسیله ی پاشیدن مواد مؤثر بر فیزیولوژی گیاه: اگر گیاهی در حال استراحت یا خواب باشد، مقاومت بیشتری نسبت به سرما دارد. تجربه نشان داده که برخی از درختان جنگلی در زمستان درجه حرارت تا 50 درجه زیر صفر را بدون صدمات یخ زدگی تحمل نموده اند. همین درخت در تابستان موقعیکه اعمال حیاتی آن در حال فعالیت می باشد، حتی ممکن است چند درجه زیر صفر را تحمل ننماید. آزمایشات نشان داده است که Hydrazide Maleic با غلظت 1 تا 2 در هزار ایجاد استراحت مصنوعی در درختان می نماید.

حفاظت از سرما زدگی با استفاده از ضد یخ ها: یکی ازجدید ترین روشهای در کاهش خسارت سرما زدگی ناشی از دخالت عوامل باکتریایی استفاده از مواد ضد یخ باکتریایی و ضد یخ زدگی است. یکی از جدیدترین روش های مبارزه با این عارضه که جدیداً با بازار معرفی شده است استفاده از ضد یخ طبیعی می باشد. ضد یخ طبیعی کراپ اید ، کمک می کند تا از گیاهان در مقابل سرما و یخ زدگی محافظت شود. به دلیل جذب سریع این ماده توسط برگها، ساقه و ریشه در مدت کمی، گیاهان به فعالیت شدید متابولیکی کرده و محتویات آمینواسیدها، پروتئین ها، قند، روغن، ویتامین و مواد معدنی به ویژه پروتئین ضد یخ در پیکره گیاه افزایش می یابد. کراپ اید مقاوم به یخ زدگی است و نقطه انجماد را در گیاهان پایین تر می آورد. این ویژگی ها به کراپ اید کمک می کند تا گیاهان را در مقابل تأثیرات نا مطلوب محافظت کند. همچنین گیاه را به ساختن پروتئین ضد یخ و آمینواسید ضد یخ تحریک می کند. بنابراین گیاه در مقابل سرمای ناگهانی و یخ زدگی به مدت (15-20 روز) مقاومتر می شود. این ویژگی ها در تمام درختان مشابه نیست. بعضی از گیاهان می توانند برخی از پروتئین های ضد یخ را بسازند و برخی می توانند همه پروتئین ها را بسازند که این امر بستگی به ویژگی های ژنتیکی گیاه دارد. این ضد یخ شامل سه نوع از انواع باکتری تیوباسیلوس است که در طبیعت نیز وجود  دارد. همچنین حاوی 60 نوع ماده ی معدنی به همراه اسید Oxaloacetic و Rusticyanin تولید شده توسط باکتری ها که طبیعی و بی خطربرای محیط زیست هستند می باشد.

بنابراین محصول فوق چندین مزیت عمده را برای گیاهان دارد از جمله:  مقاومت گیاه را در برابر سرما و یخ زدگی تا حد قابل قبولی کاهش می دهد. این ماده مقاومت داخلی و خارجی گیاه را در برابر انواع تنش ها افزایش می دهد. استفاده از این ماده باعث می شود میوه بزرگتر، براق تر، سنگین تر و خوشمزه تر شود. در صورت مخلوط شدن با خاک PH خاک را پایین می آورد.

روش های حفاظت غیر فعال یا بلند مدت

پیشگیری به وسیله ی انتخاب اراضی مناسب کشت: در مناطقی که خطر سرمازدگی  وجود دارد زمین هایی را باید انتخاب کرد که جریان هوا در آن بخوبی امکان پذیر باشد. اراضی شیب دار از این قبیل زمین ها هستند. به دلیل گود بودن، این اراضی مانند مخازن هوای سرد عمل نموده و مانع از جابجایی و جریان هوای سرد می شود. هوای سرد نسبت به هوای گرم سنگین تر و متراکم تر است و طبعاً به طبقات پایین تر مانند گودالها و ته دره ها رفته و در آنجا مستقر می شود. با توجه به این موضوع احتمال خسارت یخبندان برای گونه های حساس به سرما که در ته دره کاشته شده اند نسبت به آنهائیکه در دامنه کاشته می شوند زیاد می باشد.

احتمال خطر سرما زدگی و یخبندان در زمین هائیکه در کنار دریا و دریاچه و یا سایر آبها قرار دارند نسبت به زمین هائیکه در کنار آب نمی باشد خیلی کمتر است.آب ظرفیت حرارتی بیشتری دارد به همین دلیل آب در تعدیل آب و هوای مناطق مناطق اطرافش اثر بسزائی دارد. یکی از موفقیت های کشت مرکبات درشمال وجود دریای مازندران در کنار باغات مرکبات شمال می باشد.

جهت دامنه ها هم نیز نقش مهمی را در این خصوص ایفا می کند. خطر یخبندان در دامنه های جنوبی خیلی بیشتر از دامنه های شمالی است، در دامنه های شرقی و غربی متوسط است. دلیل این امر آن است که خورشید با زاویه ی انحرافی کوچکتری در دامنه های جنوبی و با زاویه انحرافی بیشتری در دامنه های شمالی می تابد، در نتیجه طبق قانون معروف کسینوس لامیرت شدت انرژی در دامنه های جنوبی بیشتر است.

پیشگیری به وسیله ی انتخاب خاک مناسب: در مناطقی که خطر یخبندان وجود دارد، خاکهایی که بتوتند در طی روز حرارت زیادی را ذخیره کرده و در شب آن را پس دهد برای رشد محصولات ایده آل می باشد. و بالعکس خاک هایی که به مرور زمان حرارت کمی را ذخیره نموده یا حرارت را به آهستگی به سطح زمین منتقل می نماید در طی شب سطح زمین زود تر و بیشتر سرد می شود. عمق نوسانات حرارتی در خاک خوب بیشتر است این عمق معمولاً برای یک خاک مطلوب حدود نیم متر است. خاک خوب اندوخته ی حرارت زیاد تری را در لایه های ضخیم تر دارا می باشد، بدین جهت درشبها می تواند انتقال حرارت بیشتری را به طرف سطح خاک ادامه دهد و سرعت افت درجه حرارت را کاهش دهد. خاک بد مثل خاک های آلی یا کود دار شب ها خیلی سرد می شوند، زیرا این نوع خاک ها در اثر تشعشع حرارت خود را زود تر از دست داده و حرارت کمتری از اعماق زمین دریافت می کنند. خاک پوشیده از علف های هرز نیز خطرات سرما و یخبندان را تشدید می کند، زیرا این نوع پوشش ها خواه زنده یا مرده عملاً لایه ای با قابلیت هدایت حرارت کم و ظرفیت حرارتی کمتر در بالای سطح خاک ایجاد و امکان ذخیره ی حرارتی در روز و آزاد نمودن حرارت تشعشعی را در شب مشکل تر می نماید.

رنگ خاک عامل دیگری در افزایش یا کاهش خطر یخبندان محسوب می شود. خاک های تیره     می توانند حرارت بیشتری را در خود ذخیره کنند در نتیجه قادرند که در شب حرارت بیشتری را از دست بدهند. خاک های روشن تر بیشتر انرژی مفید خورشید را در طول روز منعکس و در شب خطر یخبندان را افزایش می دهند.

پیشگیری به وسیله ی انتخاب ارقام مناسب و زمان کاشت مناسب: ارقام مختلف یک گونه از نظر تحمل در مقابل یخبندان به طور قابل ملاحظه ای با هم تفاوت دارند. در بعضی ازحالات گیاهان بسادگی از خطر یخبندان نجات پیدا می کنند، بعضی از گیاهان که طول عمر کوتاهی دارند یا به اصطلاح زود رس هستند می توان آنها را جهت حفظ و حراست از سرمای بهاره دیرتر کاشت. به این ترتیب ارقامی که حتی دو یا سه روز دیر تر از ارقام مشابه گل کنند کمتر در معرض خطر سرما زدگی قرار می گیرند. در ایالت ایلی نویزامریکا تخمین زده شده است که 9 روز دیرتر شکوفه نمودن یک رقم سیب احتمال خسارت سرما ویخبندان را از 50 درصد به 25 درصدکاهش داده است.  در بعضی از ارقام شکل و حجم شاخ و برگ درخت نیز صدمه ی سرما را کاهش می دهد.  کشت زود هنگام از هر نظر دارای مزیت می باشد. به طور مثال کشت زود هنگام به کشاورز اجازه می دهد تا محصول خود را قبل از بارش باران و یا وقوع سرما به خوبی برداشت کند. همچنین ورود زودترمحصول به بازار از اقتصادی بسیار مهم می باشد.

برای افزایش مقاومت گیاهان مختلف به سرما 4 استراتژی به عنوان پیشنهاد برای اجرا در برنامه های به نژادی دیده می شود:

1-    اصلاح تدریجی گیاهان از نظر صفت مقاومت به تنش سرما و تنش یخبندان از طریق کاربرد روش های موسوم و انتخاب .

2-    انجام هیبریداسیون  بین گیاهان زراعی و گیاهان وحشی نزدیک آنها که دارای صفت مقاومت به تنش سرما و تنش یخبندان هستند.

3-    اهلی کردن گونه های وحشی که در محیط های سرد به خوبی رشد می کنند از طریق اصلاح و انتخاب برای بهبود صفات زراعی آنها

4-    راهکارهای پیشنهادی برای شناسایی ژن های مقاومت به سرما و یخ زدگی، کلون کردن آنها و دست ورزی ژنتیکی آنها با استفاده از روش های پیشرفته بیولوژی مولکولی.

پیشگیری توسط انتخاب پایه ی مناسب: پیوند زدن ارقام بر روی پایه های مقاوم یکی از مؤثرترین اقدامات برای مقاومت ساختمان درختان در مناطقی که با خطر سرما زدگی همراه است می باشد.البته در انتخاب پایه تنها مقاومت آنها در مقابل سرما مد نظر قرار نمی گبرد، بلکه عوامل متعددی را در انتخاب پایه برای اصلاح نباتات در نظر می گیرند که ممکن است یکی از آنها مقاومت به سرما باشد.

پیشگیری به وسیله ی سایر عملیات به زراعی:

الف- تغذیه ی گیاهی: یک گیاه سالم و قوی نقطه ی یخبندان پایین تری دارد. مصرف کود های شیمیایی اصلی لازمه ی سلامتی گیاه است به همان نسبت مصرف ریز مغذی ها در سلامتی و قدرت گیاه مؤثر و مهم تلقی می شود. تجربه نشان داده که عنصر منیزیم در مقاومت مرکبات به سرما نقش مهمتری دارد. بعضی از محققان مصرف سدیم را در ایجاد مقاومت های بیشتر مؤثر می دانند. در مناطقی که خطر سرما درختان و گیاهان را تهدید می کند، نباید از کودهای ازته استفاده نمود.

ب-  عملیات خاکی: یک خاک متراکم و فشرده که به جز محصول کاشته شده پوشش گیاهی دیگری ندارد در حد مطلوب تلقی می شود. نوع بافت خاک هم تأثیر گذار می باشد.

ج- پیوند زدن: زخم های جای پیوند در مقابل سرما و یخبندان خیلی حساس هستند واگر این زخم ها با سرما روبرو شوند پوست اطراف زخم پیوند آسیب می بیند. بهتر است پیوند زدن زمانی انجام گیرد که خطر سرما رفع شده باشد.

د- بادشکن: در مناطقی که احتمال وقع سرما انتقالی هست بادشکن ها مفید واقع می شود.

و- سلامتی گیاه: یک گیاه ضعیف و آفت زده کمتر می تواند در مقابل سرما مقاومت نماید.

عملیات حفاظتی بعد از وقوع سرما زدگی

بعد از وقوع سرما زدگی اگر تمهیداتی در جهت جلوگیری یا کاهش خسارت آن انجام نشود ضرر و زیان حاصل از وقوع این پدیده به محصولات کشاورزی بخصوص از نوع حساس آن حتمی و غیر قابل اجتناب است. با اقداماتی می توان بعد از وقوع یخبندان تا حد زیادی گیاهان را از خسارت بیشتر و عواقب آن محافظت نمود. برای این منظور ابتدا بلا فاصله باید بعد از ایجاد خسارت یخبندان در باغ بافت های خشک شده و سرما زده را جمع آوری و از مزرعه و باغ دور کرد. اگر این اقدام انجام نشود خسارت بعد از سرما زدگی افزایش یافته و بوته های سالم نیز در معرض فساد و بیماری قرار می گیرند.

به طور کلی روش های غیر فعال یا بلند مدت در کشور ما به سادگی قابل انجام است. در روش های کوتاه مدت و فعال نیاز به صرف انرژی می باشد، که در کشور ما روشهای فعال بحد زیادی به کار گرفته نشده است.

بیمه محصولات کشاورزی

زیانهای اقتصادی سرما و یخبندان به محصولات کشاورزی کشور به مراتب بیشتر از زیانهای سایر پدیده های مخرب جوی و گه گاه فزون تر از خسارت هایی است که در اثر بیماری ها و آفات به گیاهان وارد می نماید. با توجه به انواع خطرات در حوزه ی کشاورزی و از طرفی اهمیت امنیت غذایی ضرورت بیمه در عرصه های مختلف کشاورزی در اکثر کشور های جهان به روشنی احساس شده است. در ایران نیز، فعالیت صندوق بیمه محصولات کشاورزی عملاً از سال 1363 ، با هدف حمایت از محصولات کشاورزی آغاز شد.

قبل از شروع سال زراعی و آغاز کشت محصول، کارشناسان ستاد صندوق بیمه،ضریب خسارت و تعرفه ها را بر اساس ضوابط ، روش های مرسوم تعیین می کنند و حق بیمه ها را به نماینده های استانی اعلام می نمایند. شروع بیمه پذیری هر زراعت همزمان با اعلام تعرفه ها و یا هنگام کشت آن محصول است. کشاورزان پس از مراجعه به کارگزاران بیمه و با تنظیم فرم بیمه نامه و پرداخت وجه خرید و خرید بیمه نامه، محصول آن تحت پوشش بیمه نامه قرار می گیرد.

نتیجه گیری

به طور کلی روش های در روش های مقابله با سرما زدگی، روش های غیر فعال یا بلند مدت در کشور ما به سادگی قابل انجام است. در روش های کوتاه مدت و فعال نیاز به صرف انرژی می باشد، که در کشور ما روشهای فعال بحد زیادی به کار گرفته نشده است.

به طور کلی باید توجه داشت روش های فعال می تواند افزاینده ی اثر روش های غیر فعال باشد. بنابراین نباید تصور شود که این روش ها را می توان بجای یکدیگر به کار برد. بلکه ترکیب این دو روش حفاظت مطمئن تر است. بدین جهت توصیه می شود که هر دو روش با هم به کار گرفته شوند.

بیمه ی کشاورزی یکی از راه های تأمین امنیت مالی محصولات کشاورزی در برابر سرما زدگی        می باشد.